Editorial en Español

Xkilhtsúkut

Xa pálha’ sen xla oktubre xla 1999 antak xpakxtúm Puebla kinka masiyunikgolh pi lu túwa na kaxtlawapalayaw wantu’ laklanit: Uymá kin pulatamankán kgalhi xlitliwákga’ wampi lu tlan maskujuy tíyat, man wa’’ pi na anán lhuwa’ takglhuwit xla talakkaxlat chu xa túmin, chu paks tamá lipekwa’ sakgalikgoy xtastákat uymá kachikinin.

Talakgapútsit antak lakgástapu’

Puebla: Xasasti’ xa chúchut patsaps.
Por Sergio Mastreta

Xa mexikano talitsi’: Xlisnókgtat akgapun wiliy uymá kalaksipíjni’ antak xasasti’ xlatámat kin Pulatamankán. Wata’ ni pála latalatláwat wantu ‘titaxtukgolh liwakgaya’ akgtúm siento kata’, mataakgchokgokgolh kintalakán lata’ láma uymá oktubrej. Ni xman wa linin –max liwakgá’ akgkítsis siento- chu xlispútat tómin, listat chu tamakgtayat chu limapakgsin nikxni’ skán chinkgolh. Tutumpuxum ora senalh, matsukikgolh xa tlánka’ xlitalakgpalilh latámat antak uymá pulatáman tanikú anankgoy kachikinin nawa chu litutunakú

wanti’ tlakg patimakgolh talimaxkgan chu xa tlánka’ lakmakganat. Wampi kiliakskgalála’ na maliwkiyaw xa tlan xtaskújut limapakgsin, xalan na puntaxtuy xasasti’ kalaksipíjni’ tanikú snun tapatinit uymá lixkgan talakgapútsit.
Xa túwa xlatámat kalaksipíjni’: Lipekwa’ talakgálhil xkatuwan, kapen, tawákgat chu kúxi’ chu xtachán naa lakgalhima mpukúxtu’ wantu’ kgalhikgoy akgtati’ siento chu kichan akgtuy milh a akgkitsis siento metro xlitalhman lata’ paktay pupunú’ - akgtúm millón latamayaw antak akgtuy kachikinin chu xman akgtujún laktlánka’ kachikinin wanti’ lakatsalakgoy agkpuxum milh latamanin- chu katsiyaw pi xakstukán litamakgtakgalhkgoy wantu’ skujkgoy chu talatamakgoy wanti’ matamukujnin chu lipekwa’ laktlawakgoy kakiwin, lipekwa’ liskujkgoy kapen chu stakgoy chu na chuná’, stakmakgolh laktlánka’ xa luwan puskujnin. Paks uymá pulatáman snun patilh tutumpuxum oraj sen.

Katsunin lakapulimanin wantu’ na liakatakgsaw uymá pulatáman.
Xlakakankán xlichan kapen: Antak kachikin Jikotepec, lilakgapútsa’ hectárea chankgonit kapen antak kachíchi’ chu likúchun limakgtayakgoy xtachankán chu malakgachakgoy kAlemania; wa xmalananin elikóptero litapulikgoy xkakapejnikán chu xliaktati’ osu akgkítsis kata’ stmaxkikgoy wanti’ ni kgalhikgoy túmin chu xa likan liskújni’ chu na patipalakgoy uymá taskùjut; lakapanin nialh matlanikgoy chu champalakgoy kúxi wantu’ na ni lhuwa’ mastay chu chimpalá talimaxkgan. Antak Lekga’, chatúm puxná’ puxumakaw sintabu xokgonikán akgtúm kilo chu takalána na tlajay puxumakítsis peso tantako.
Antak Kgoyom, akxni’ titáxtulh tlánka’ sen, matamukujnin xokgokgoy puxumakaw sintabu nkilo chu pi ni na staya, xa lan kaj na mása’ tutsu.
Katáspitti’ pakxtu.
Katáspitti’ likgalhtawákga ntu ukú titáxtulh.
Antak kxaspútat xa kanikawá xlitláwat túmin, talhuwikgolh xpukgaxtlawakán xa makgan putáwil uymá akgkítsis kata wantu stakgoy kxakilhtutu’ chu wa ntamá xpalakáta’ lilakgapútsa’ laktankgamikgoy laktlánka’ chu laktsu kíwi’ chu anankgoy lhuwa’ puchúkun antak Chiknawapan chu Wauchinanko. Tesiutlán, uymá akgkítsis kata’ liskújma xlitsapakán lhákgat chu maskujúma tipuxumakgotuy mil skujnin. Lhuwa’ natalanin makgaxtakkgoy xkachikinkán chu tsáma’ nkitawilakgoy antak tlánka’ kachikin niku kiskujkgoy chu paks tamá ni tu litamakgtayakgoy laktsu xkachikinkán. Laktlánka’ kachikin akgtsankgapalá chu ni kamaktayakgoy skujnin, lata’ Puebla chu Méjiko.
Akgtúm xápatu kLochni’, pustan, kinka masiyuni lantlá xakstu’ na wakgoy xlistatkán tawilanin chu lantlá’ kachikin mapatinán xa laktsu chuchutsípij: maktúm wájkat tawákgat lichiwinankgoy akgkukítsis pesoj ntsisaj chu kakutanon listakgoy aktsayan peso.
Tepetzintla ni tu xkgalhi xtíji putlawan akxni’ 1975. Kaj takgalhin chu chixkuwin xlikukakgoy chu xtlawankgoy akgchaxan oraj xpalakáta na chinkgoy kSakatlán. Ni makskgot, ni pukgalhtawákga’, ni xpuánat xa lixkgan chúchut, xman xa limaxkgan chíki’ antak puítat. Puchiwin, sikulán chu xputáwilh palakachiwiná’ tanikú lakkgolón lakachunin xukxilhkgoy xa makgan tatsókgni’. Chuná’ x anankgoy akgtuy mil laktsu chuchtsípij tamá kata’.
Wa xtaskújut limapakgsin chu kachikin mapuspitnit pukgalhtawákga’, makskgot, xtíji’ putlawan chu pumakúchin. Chu akxni’ x-wanit 1995 lhuwa’ kachikinin lipekwa’ xpatimakgolh tapatsánkgat.
Akxni’ kspútma xa tatipuxum liakgkaw kata’ , lisankuan Taijtik, wantu’ akgtútu’ ora a ítat xlimákgat Lochni’, makglhtikgonit xa kgasía xpukuxtukán chatúm matamukujnú’. Wa limapakgsin tunkún makglhtipalakgolh pukúxtu’. Stalanikgolh maklhuwa’ tastokgnin chu tatsókgni’ tachiwin antak Puebla. Akgtúm kilhtamaku xla 1993, antak xmalakgchi’ maknikanit xkgawása’ matamukujnú`.
Lakatútu’ tlánka’ tíji kgalhi uymá Kalaksipíjni’: Wantu’ malakatsuwi Wauchinanko chu Posa Rika, wantu’ malakatsuwi Lochni’ chu Leakga’ chu wantu’ kichan Tesiutlán, chu na wi ntu lakgapaxtókga’: wa xa katóliko takanájlat, wantu’ liwakgá akgtati’ siento kata’ tsukunit stáka’ antak uymá kalaksipíjni’; wa xa mapakgsiná pulatáman, limapakgsin chu pulachin, chu xlitliwákga ntúmin, wantu’ litapaktay xa laktlánka xlimachokgokán chúchut antak Nekaksa chu Soledad, tanikú mastukgoy xlitliwákga’ màkskgot wantu’ linkgoy antak Méjiko, D. F. Wa xasasti’ limapakgsin, wantu’ wilima xa patsaps chu xa tíya xtíji’ putlawan, xa kampatuychiwinanin pukgalhtawákga’ chu xa laktalhman pukgalhtawakganin, xman wa pi ni tu xlimakgaxnit liskulújwa’ xpalakáta’ na stákga’ chu na tatliwákglha’ uymá kalaksipíjni xla xpakxtum Puebla.
Katáspitti’ pakxtu.
Katáspitti’ likgalhtawákga ntu ukú titáxtulh.
Wa tlánka’ sen xla Oktubre skán lakpalikgolh xa xlipan xlatámat uymá kin kalaksipijnikán xla xpakxtum Puebla.


. Xlistakáka’ nchúchut snun lakchukumikgolh lakalhuwa’ xli akgtati’ mil kilómetro xlilhmán xtíji’ putlawan chu lhuwa’ laktsu kachikinin nialh lay laxakgatlikgoy liwakgá akgtuy samana chu tawilanit xa túwa tatsínksni’. Wa xa takgaman makgtayaná’ limapakgsin nikxni’ xpuwanit pi wa xa kalaksipijná’ xtìji’ putlawan lakatipuxumakaw xlaklanit. Akxni’ tsukunit tatsínksni’ chu tsukukgolh taakgchokgokgoy chalhuwa’ natalanin xpalakáta’ xputsamaka kúxi’ chu taway antak munisipioj chu laktsu kachikinin, chu akxni’ chinkgoy helikóptero wampi ni lu kapúklhni’.


. Laklanit xtíji putlawan, chu xa takgaxtláwa’ chiki’ chu katuwá taskújut, kúxi, stápu’ chu xa patsaps tíji’, xpulinkán xa stalánka’ chúchut, xa tiyatwa’ chúchut, pukgalhtawákga, puchiwin, katuwá ntun tlan xlinit chúchut. Liwakgá aktsayan mil laktsu chíki chu lakakaw kachikinin tlak snun xpatikgonit sen. Chuná xlitúwa uymá taakglhiwt.
. Tunkún talakkaxlanit limapakgsin xpalakáta’ nakamakgtayakgoy wanti’ patimakgolh tatsínksni’ xpalaká’ kanikawá laklanit xtíji’ putlawan wantu’ ankgoy Chiknawapan – Tetela, Sakatlan – Awakatlan, Sakapoaxtla – Lekga chu Tlatlauki – Tesiutlán. Wa mapakgsiná’ Melkiades Morales Flores wilinit xpuchiwin lakalhuwa’ kachikinin tanikú lipekwa’ ksenanit chu makgaxnit xlimastat taway, man wa pi ni lakatánks malakgachanit, ni pálaj lalh, makgapitsin takgamalhnin xmachokgokgoy tamá taway ósu wa xlikgamanankgoy chu ni lakatánks xtasiyó xa talulókgtat tachiwin xpalakáta’ na malhuwikgoy limakatsinin.


. Xtaskújut chan, wantu’ matsukikanit antak lakatúnu’ laktsu kachikinin, lilakgapútsa’ lhuwa’ chixkuwin chu lakpuskatin, nti xputsamakgolh tamakgtakgálhat chu na kgaxtlawakgoy xtíji`’ putlawan, takskgonit tamakgtayat antak lakalhuwa’ xpupítsi’ nkachikin: sikulanin, puskujnin, makgalhtawakgananin, limakatsinin chu lhuwa’ litúm. Wa uymá’ ntlakg xa tliwákga’ talakgapastákni’ chu taskújut xla kachikin xla kalaksipíjni’ xla uymá kilhtamaku chu max uymá xtamakkatsin kachikin tlan na matsukiy xa talulókgtat talakgpálit antak uymá tùwa’ chu lilakgapútsa’ xlatámat kachikinin wantu’ waniyaw Kalaksipíjni’ xla Xpakxtum Puebla.

Xakspútat. Tamá xa pálha’ sen masiyú xmaklakaskinat na lakapasnanaw lantla’ kxtúm na skujaw antak uymá lakalhuwa’ kachikinin tanikú tatlawá xa chaná’ taskújut chu xalak kachikin taskújut wantu’ lipekwa’ litlajakgoy tómin chu limapakgsin ni katsikgoy tukù na tlawakgoy chu ni matlanikgolh litúm na kgaxtlawakgoy paks wantu’ xlaklanit chu ni xkatsikgoy tukú tlan na tlawakgoy. Talakaskín xa skulújwa’ xtalakgapastákni’ Limapakgsin. Talakaskín pi wa ntu na tlawakgoy, ni na tapatsankgay pi xlilat pulh na tamakgtakgálha’ chu na makgtayakgoy katakúxtu’ wampi akxni’ na lay xa tlánka’ talakgapútsit, talakaskín tamakgtayat wantu’ na makgapalay chu na mastakán lata’ mastay limapakgsin chu lakachunin na tlawakgoy sikulanin chu limapakgsin.

Dirección de Educación Indígena, SEP.


Editorial en Español